Tasarlayan Kadınlar | Margarate “Grete” Schütte-Lihotzky

Margarate “Grete” Schütte-Lihotzky

Bu haftaki ilham perimiz, 102 yıllık hayatıyla, 3 farklı yüzyıla tanıklık etmiş, Avusturya’nın ilk kadın mimarı, Margarate “Grete” Schütte-Lihotzky (1897-2000). En çok bilinen tasarımı Frankfurt Mutfağı ile modern mutfağın ilk örneğini tasarlayan bu kadının Viyana, İstanbul ve daha birçok ülkeye uzanan, maceralarla dolu yaşamına yakından bakalım.

Margarate Lihotzky, 1897 yılında, Viyana’da burjuva bir aileye doğar. Liberal görüşlü bir devlet memuru olan barış yanlısı babası, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yıkıldıktan sonra 1918 yılında kurulan Alman-Avusturya Cumhuriyeti’ni destekler. Politikayla yakın bir ilişkisi içerisinde olan bir aileye doğması, kuşkusuz O’nun bütün hayatını etkileyecek, aktivist ruhunun tohumlarını atar.

Bugünkü adıyla Viyana Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne, 1915 yılında okulun ilk ve tek kadın öğrencisi olarak başlar. Okulda o dönem, Oskar Kokoschka ve Josef Hoffmann gibi ünlü isimler ders vermektedirler. Okula neredeyse kabul edilmeyecek olan Grete, annesinin, yakın bir arkadaşını, Gustav Klimt’i, Grete için tavsiye mektubu yazmasına ikna etmesiyle gerçekleşir.

Oskar Strnad’ın öğrencisi olarak mimarlık eğitimi gören Grete, 1919 yılındaki mezuniyetine kadar tasarımlarıyla birçok ödül kazanır bile. Strnad, sosyalist bir bakış açısıyla tasarladığı sosyal konutlarıyla bilinen bir mimardır. Kendisinden etkilenen Grete de tasarımın geleceğinin işlevsellikte yattığını öngörür. Mezun olduktan sonra birçok projede yer alan Lihotzky, aynı zamanda Adolf Loos ile çalışır ve 1. Dünya Savaşı gazileri için yerleşim yeri projeleri hazırlarlar.

1926 yılında, Frankfurt Belediyesi tarafından Yeni Frankfurt projesinde çalışmak üzere işe alınır. Frankfurt’un yerleşim yeri sıkıntısını çözmek için Ernst May ile çalışan Grete, işlevselliği ön plana çıkaran binlerce ev projesini hayat geçirirler. Bu dönemde, bir kadının mimari projelerde yer alması, örneğine rastlanamaz bir durumdur. Bu proje kapsamında, bugün ankastre olarak adlandırdığımız mutfak tasarımını, 1926 yılında hayata geçirir. Frankfurt Mutfağı adıyla bilinen tasarımı, bilimsel araştırmalara ve trenlerdeki mutfak vagonlarına dayanır. “Ev kadınının laboratuvarı” olarak adlandırdığı bu tasarımını, minimum bir alan içinde maksimum işlevselliği sağlayacak şekilde tasarlar. Geriye dönüp baktığında, yemek yapmayı bile bilmeyen bir tasarımcı olarak, mutfağı bir “ev kadını” olarak değil de tamamen bir mimar olarak tasarladığını kabul eder. Modern mutfağın ilk örneği 10,000 adet üretilir ve tasarladığı evlere yerleştirilir.

Frankfurt Mutfağı, 1926

Grete, toplu konutlar, okullar, öğrenci yurtları ve yuvalar gibi birçok alanı tasarlamaya devam eder ve Frankfurt’ta tanıştığı Wilhelm Schütte ile 1928'de evlenir. 1930 yılında, Weimar Cumhuriyeti’nin kötüye gitmesi ve sağı desteklemesiyle “May Tugayı” adını verdikleri Ernst May, kendisi ve kocasının da dahil olduğu 17 mimardan oluşan bir ekiple, Moskova’ya giderler ve Stalin’in direktifleri doğrultusunda Rusya’da 20 tane şehir kurarlar. İş seyahatleri ve eğitim vermek üzere Japonya ve Çin’e gitmek dışında, 1937 yılına kadar Rusya’da yaşar. 1933 yılında, işlerinden bazılarını Chicago Dünya Fuarı’nda sergileyen Grete, eşi ile birlikte 1937’de Rusya’dan Londra’ya ve daha sonrasında da Paris’e geçerler.

1938 yılına gelindiğinde, çift, İstanbul’a, Güzel Sanatlar Akademisi’nde ders vermek üzere çağırılırlar. Burada, sürgünde olan Alman mimar Bruno Taut ile buluşurlar. 2. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla, Türkiye artık onlar için güvenli bir limandır. Grete, İstanbul’da Nazi rejimine karşı komünist ayaklanmalar organize eden, Avusturyalı Herbert Eichholzer ile tanışır ve 1939 yılında Avusturya Komünist Partisi’ne katılır. 1940 yılının Aralık ayında, Viyana’ya oradaki komünist partisi ile gizlice iletişime geçmek için gider ve Gestapo tarafından 25 gün sonra yakalanır. Eichholzer de dahil diğer yakalananlar idam cezasına çarptırılırlar ve 1943’te idam edilirler, fakat Grete, eşinin Türk Hükümeti'nin gizli yazışmalarını çalıp Naziler'e vermesi sayesinde sadece 15 senelik hapis cezasına çarptırılır. 1945 yılında da Amerikan askerleri tarafından kurtarılır.

Savaş sonrasında çalışmak için Sofya’ya giden Grete, 1947’de Viyana’ya geri döner. Komünist görüşleri sebebiyle Avusturya hükümeti, her ne kadar yeniden yapılandırmaya ihtiyacı olsa da kendisine iş vermez. Bu süreçte kişiye özel evler tasarlayan Grete, Çin, Küba ve Alman Demokratik Cumhuriyet’inde danışman olarak görev alır. 1951’de eşinden ayrılır.

80’lerde çalışmaları Avusturya hükümeti tarafından tekrar kabul görür ve Viyana Şehri Mimarlık Ödülü’ne ve daha sonrasında da çeşitli ödüllere layık görülür. 1997’de 100. yaşını Viyana Belediye Başkanı’yla vals yaparak kutlayan Grete, başkana “Bir kere de değişiklik olarak zengin birine ev tasarlamak isterdim” der. Bu sözü politik görüşünün belki de en iyi özeti olabilir. 2000 yılında, 103. doğum gününden 5 gün önce vefat eden Grete, uzun ömrüne bir sürü ülke, binlerce ev ve mutfak sığdırır. Modern mutfağın tasarımcısı olarak hem tasarım tarihine hem de alışkanlıklarımıza yön verir.

Magarete Schütte-Lihotzky, Kulübe Tasarımı, Siedlerhütten, Type A, Grundriss: EG, OG, Schnitt A-B Seitenansicht, Vorderansicht, Pause, Skizze, M 1:50, um 1922, Reproduktion Robert Newald © Universität für angewandte Kunst Wien, Kunstsammlung und Archiv, Nachlass Margarete Schütte-Lihotzky, Inv.Nr 24/1